Op 17 juli is het de laatste dag van een iconisch beeld: de laatste bussen zullen dan na een periode van bijna 100 jaar door de huiskamer van Groningen: over de Grote Markt en door de Gelkingestraat en Oosterstraat rijden. De gemeente gaat van de Grote Markt een groot plein annex leefgebied maken, waarin geen ruimte meer is voor het busverkeer en de flinke plak asfalt van de busbaan. Maar hoe is het allemaal begonnen met die bussen midden op de Grote Markt?
Jongere Groningers (laten we zeggen onder de 35 jaar) zullen zich het niet kunnen herinneren, maar tot eind jaren 80 was de Grote Markt het belangrijkste busknooppunt van de stad. Nu is het busstation bij het Hoofdstation de belangrijke locatie, maar tot dan kwamen alle lijnen aan de noordkant van de Grote Markt samen. Dat ontstond in de loop der jaren, maar begon aan het einde van de jaren 20.
Eerste centrumhalte
Het waren de GADO en DAM die de Grote Markt wilden gaan gebruiken als belangrijkste halte in Groningen. We spreken 1930, toen er al trams en enkele bussen over de markt reden. Streekbussen waren wat de gemeente betreft echter niet welkom en men begon de bussen in beslag te nemen en boetes uit te delen aan de buschauffeurs. Uiteindelijk volgde in samenspraak met de gemeente een locatie aan het Zuiderdiep. Tot op de dag van vandaag is daar aan het grote aantal haltekommen nog deels te zien welke situatie daar uiteindelijk ontstond, zeker nadat in 1953 alle vervoerders daar een centrale locatie kregen.
Rond dezelfde periode maakten de gemeentetrams langzaam plaats voor de eerste trolleybussen, welke ook over de Grote Markt gingen rijden. In 1924 reed de eerste diesel-buslijn tussen de Oranjewijk en Grote Markt, waarmee er voor het eerst een stadsbus in Groningen reed. Eind jaren 20 werd begonnen met lijn 2 van de Rembrandt van Rijnstraat, naar de Grote Markt, later werd deze lijn doorgetrokken naar de Meeuwerderweg. In 1950 waren de trams helemaal vervangen door trolleybussen en uiteindelijk ontstond het busstation aan de noordzijde van de Grote Markt.
De oostzijde van de Grote Markt in de jaren 50 op Beeldbank Groningen.
Halverwege de jaren 60 maakten de laatste trolleybussen van het Gemeentelijk Vervoersbedrijf Groningen plaats voor dieselbussen en ontstond de situatie zoals die tot het einde van de jaren 80 bleef bestaan. In de loop der jaren werd het drukker en drukker met bussen rond de Grote Markt. Dat begon in de jaren 70, toen aanbevelingen van de Duitse ingenieur Friedrich Lehner werden doorgevoerd. In die periode komen er ook buslijnen naar de nieuwe wijken Beijum en Lewenborg bij en wordt de bus naar Hoogkerk (lijn 11) na de samenvoeging van de gemeenten Groningen en Hoogkerk bij de stadsdienst ondergebracht. Dan wordt ook direct al duidelijk dat de Grote Markt vrij beperkt qua ruimte is, want lijn 11 blijft dan voorlopig naar het Hoofdstation rijden wegens het ruimtegebrek op de Grote Markt: er is simpelweg geen ruimte voor een halte.
Plannen voor een nieuw busstation
Lehner vindt het in de jaren 70 al tijd voor een nieuw busstation voor de GVB. Hij ziet de bussen het liefst stoppen in het blok Grote Markt – Oude Ebbingestraat – Kwinkenplein. Dat plan vindt uiteindelijk geen volledige doorgang, maar er gaan wel bussen stoppen in de loop der jaren. Onder meer lijn 5 richting Paddepoel en Zernike en lijn 10 richting Lewenborg gaan halteren rond dit blok straten. In de eerste versies van het beruchte verkeerscirculatieplan willen burgemeester en wethouders opnieuw een poging doen het busstation te verhuizen. Het Zuiderdiep, waar al veel streekbussen stoppen, wordt genoemd als nieuwe locatie. Daarbij moeten ook de Gelkingestraat en Herestraat tussen Zuiderdiep en Hereplein busvrij worden.
Het komt opnieuw niet van een verplaatsing, want het GVB vindt het eerst nodig om de frequenties te verhogen, zodat er minder ruimte op de Grote Markt nodig is voor wachtende reizigers. Wel ziet de dienst Ruimtelijke Ordening dan al een beetje de toekomst, want de dienst stelt een stadsbusstation bij het Hoofdstation voor.
In 1985 volgt opnieuw een veranderd lijnennet, waarbij meer stadsbussen door gaan rijden naar het Hoofdstation en er minder overstapbewegingen op de Grote Markt komen. Onder meer de bussen vanuit Beijum en Lewenborg gaan doorrijden en ook andere wijken hebben dan op bepaalde momenten al een rechtstreekse verbinding met het station. De stemmen voor het vervangen van het station voor een centrumhalte op de Grote Markt beginnen dan ook op te laaien. Zelfs het helemaal schrappen van busverkeer in de binnenstad wordt dan al genoemd.
Uiteindelijk is het een combinatie van een herinrichting van de binnenstad (met daarbij bijvoorbeeld ook de sloop van het Nieuwe Stadhuis) en de invoering van het plan Lijn 2000 waardoor het besluit wordt genomen het busstation te verplaatsen. De Grote Markt houdt een grote centrumhalte met vier stoplocaties over, aan de voet van de Martinitoren aan de oostzijde van het plein. Ook aan het Kwinkenplein blijft een halte, alwaar de lijnen 11 en 25 (Servicebus Noord) uiteindelijk hun eindpunt krijgen. Op 1 juni 1992 rijden er geen bussen meer aan de noordzijde van de markt.
Moet de bus alsnog plaatsmaken?
In de jaren die volgen blijft de discussie over een busvrije Grote Markt bestaan. Eerst met de plannen voor de Regiotram, waarbij een tram dwars over de Grote Markt moet gaan rijden en het busverkeer plaats moet maken. In 2002 en 2008 worden er al trams op de Grote Markt tentoongesteld om Stadjers kennis met dit beeld te laten maken.
In 2012 valt het doek vroegtijdig voor de tramplannen, nadat het college van B&W valt. Wethouders Ton Schroor en Jannie Visscher willen een begroting zien waarin de financiële dekking voor de tramplannen is verwerkt. De andere wethouders besluiten dan op te stappen omdat Schroor en Visscher blijven zitten. In december gaat de stekker uit het project, waarna in razend tempo wordt gewerkt aan een alternatief, wat uiteindelijk Q-link wordt.
In die plannen wordt direct al geopteerd voor een forse vermindering van het aantal bussen op de Grote Markt: de Q-link-lijnen zijn nagenoeg de enige lijnen welke nog over de Grote Markt rijden en in de loop der jaren worden zelfs enkele van deze lijnen omgelegd. De gemeente komt met het plan Ruimte voor Jou, waarin eerst wordt gewerkt aan het weghalen van het busverkeer uit de smalle Brugstraat en Akerkhof. Er komt een nieuwe centrumhalte aan de Westerhaven, waarbij in de toekomst de bussen ook van de Grote Markt moeten verdwijnen, ten gunste van een centrumhalte aan de gereconstrueerde diepenring.
Op 18 juli zal deze halte bij de Sint Jansbrug in gebruik worden genomen. Vanaf dat moment is het busverkeer op de Grote Markt dan echt verleden tijd met het verdwijnen van de allerlaatste lijnen: 1, 3, 4, 10 en 163, welke tot dan nog aan de voet van de Martinitoren stoppen. Het vervoer verdwijnt nog steeds niet helemaal van de Grote Markt, want de gemeente start direct met een proef waarbij riksja’s op aanvraag gaan rijden voor mensen die slecht ter been zijn. Deze zullen deze doelgroep van één van de centrumhaltes gaan vervoeren naar de Grote Markt.
